پوسیدگی دندان ناشی از باکتری: درمان با فلوراید و ترمیم کانال ریشه

در صورتیکه دندان آسیب‌پذیر باشد و باکتری ایجادکننده اسید و مواد غذایی مانند قند در دهان وجود داشته باشند تا باکتری رشد کرده و اسید تولید کند، دندان دچار پوسیدگی شود. دندان آسیب‌پذیر دارای مقدار نسبتاً کمی فلوراید می‌باشد که حفره یا شیار ایجاد کرده و باعث تولید پلاک می‌شود. عدم رعایت بهداشت دهانی باعث تجمع پلاک و جرم (لینک به جرم) شده و روند تخریب سرعت بیشتری پیدا می‌کند. اگرچه در دهان مقدار زیادی باکتری وجود دارد، تنها انواع خاصی از آنها اسید تولید می‌کنند و این اسید باعث پوسیدگی می‌شود. شایع‌ترین باکتری که باعث پوسیدگی می‌شود استرپتوکوک موتانس نام دارد.

انواع پوسیدگی

تصویر سمت چپ نشان‌دهنده دندان بدون پوسیدگی است. تصویر سمت راست دندانی را با سه نوع پوسیدگی نشان می‌دهد. پوسیدگی سطح صاف دندان بیشترین قابلیت جلوگیری را داشته و آهسته‌تر از بقیه انواع پیشروی می‌کند. در این نوع پوسیدگی، حفره به شکل نقطه‌ای سفید تشکیل شده و در این نقطه باکتری کلسیمِ مینای دندان را از بین می‌برد. پوسیدگی سطح صاف بین دندانهای دائمی معمولاً بین 20 تا 30 سالگی ایجاد می‌شود.

پوسیدگی پیت و فیشور که معمولاً ابتدا در سنین نوجوانی در دندانهای دائمی ایجاد می‌شود، در شیارهای باریک سطح جونده دندان و دندانهای عقبی در قسمت گونه به وجود می‌آید. پوسیدگی در این قسمتها به سرعت پیشروی می‌کنند. بسیاری از افراد نمی‌توانند این قسمتها را به اندازه کافی تمیز کنند زیرا این شیارها از پرزهای مسواک باریک‌تر هستند.

پوسیدگی ریشه دندان ابتدا در پوشش سطح ریشه دندان (سمنتوم) ایجاد می‌شود (این قسمت در اثر تحلیل لثه در افرادی که میان‌سالی را پشت سر گذاشته‌اند در معرض پوسیدگی قرار دارد). این نوع پوسیدگی معمولاً در اثر دشواری تمیز کردن قسمتهای ریشه، نبود مقدار کافی بزاق، مصرف مواد غذایی با قند زیاد و یا ترکیبی از این عوامل ایجاد می‌شود. جلوگیری و درمان پوسیدگی ریشه از دیگر انواع پوسیدگی دشوارتر می‌باشد.

افتادن دندان : نشانه‌های سالخوردگی

اگرچه تقریباً نیمی از افراد 85 سال به بالا دیگر دارای دندان طبیعی نیستند، احتمال افتادن دندان با افزایش سن در حال کاهش می‌باشد. دلایل این تغییر به شرح زیر می‌باشند:

• بهبود وضعیت تغذیه
• دسترسی بیشتر به مراقبتهای دندانی
• روش‌های درمانی مناسبتر برای پوسیدگی دندان و بیماریهای لثه

دلایل پوسیدگی دندان عبارتند از:

• رژیم غذایی : مواد مغذی که باکتری عامل پوسیدگی به آن نیاز دارد، از رژیم غذایی فرد به دست می‌آید. زمانی که کودک با شیشه شیری که محتوی مواد غذایی غیر از آب است به خواب می‌رود، دندان‌هایش در تماس طولانی با شیرخشک، شیر یا آب‌میوه است که احتمال پوسیدگی دندان را افزایش می‌دهد. وجود مقادیر زیاد قند در رژیم غذایی نیز مواد مورد نیاز باکتری را فراهم می‌سازد. اسید موجود در رژیم غذایی (برای مثال نوشیدنیهای گازدار محتوی اسید فسفریک) سرعت پوسیدگی دندان را افزایش می‌دهد.
• داروها و عارضه‌ها :کاهش بزاق به علت مصرف داروها یا وجود عارضه‌ها (مانند سندرم شوگرن) افراد را بیشتر در معرض پوسیدگی دندان قرار می‌دهد. افراد سالخورده معمولاً داروهایی مصرف می‌کنند که بزاقشان را کاهش می‌دهد و احتمال پوسیدگی را افزایش می‌دهند.
• باکتری ایجادکننده پوسیدگی : در دهان برخی از افراد باکتریهای فعال عامل پوسیدگی دندان وجود دارند. ممکن است والدین باکتریها را بوسیله بوسیدن، چشیدن غذای کودک یا استفاده از ظروف غذاخوری مشترک به کودک انتقال دهند. باکتری پس از رشد اولین دندان در دهان کودک رشد کرده و می‌تواند باعث پوسیدگی شود. بنابراین پوسیدگی دندان که در خانواده سابقه دارد، لزوماً نشان‌دهنده عدم رعایت بهداشت دهان یا عادات غلط تغذیه نمی‌باشد. این باکتریها همچنین می‌توانند بوسیله تماس‌های افراد خارج از محیط خانواده منتقل شوند.
• تحلیل لثه : تحلیل لثه نیز می‌تواند احتمال پوسیدگی را افزایش دهد زیرا باعث عریان شدن ریشه دندانها می‌شود. در نتیجه باکتری راحت‌تر می‌تواند به لایه‌های داخلی دندان برسد. تحلیل لثه افراد سالخورده را بیشتر در معرض پوسیدگی دندان قرار می‌دهد.

پیشروی پوسیدگی دندان

پوسیدگی در مینای دندان به کُندی صورت می‌گیرد. پوسیدگی پس از نفوذ به لایه دوم دندان - عاج دندان که کمتر مقاوم است و نرمتر می‌باشد - سریع‌تر پیشروی کرده و به سمت پالپ یعنی داخلی‌ترین بخش دندان که شامل اعصاب و جریان خون می‌باشد، حرکت می‌کند. ممکن است 2 یا 3 سال زمان ببرد تا پوسیدگی به مینا نفوذ کند. ولی پوسیدگی می‌تواند در کمتر از یک سال از عاج دندان به پالپ پیشروی کند. بنابراین پوسیدگی ریشه دندان که از عاج آغاز شده، می‌تواند بسیاری از ساختارهای دندان را در زمان کوتاهی از بین ببرد.

علائم پوسیدگی دندان

درد ناشی از پوسیدگی به محل آسیب‌دیدگی دندان و میزان عمق پوسیدگی دارد. پوسیدگی در مینای دندان دردناک نمی‌باشد. درد هنگامی آغاز می‌شود که درد به عاج دندان برسد. در ابتدا ممکن است درد هنگامی حس شود که غذای سرد، گرم یا شیرین در تماس با دندان آسیب‌دیده قرار گیرد. این درد نشان می‌دهد که پالپ همچنان سالم می‌باشد. اگر پوسیدگی در این مرحله درمان شود، دندانپزشک می‌تواند دندان را ترمیم کرده و احتمالاً درد بیشتر یا مشکل در جویدن وجود نخواهد داشت.

اگر پوسیدگی به پالپ نزدیک شود یا به آن برسد، آسیب غیر قابل جبران وارد می‌کند. درد حتی در صورت فقدان عامل ایجاد درد (مانند آب سرد) ادامه پیدا می‌کند و ممکن است دندان بدون تحریک شدن درد داشته باشد (دندان‌درد خودبه‌خودی).

در صورتیکه آسیب غیر قابل جبران به پالپ وارد شود و پالپ از بین برود، امکان دارد درد به طور موقتی متوقف شود. ممکن است زمانی که فرد غذا می‌جود یا زمانیکه زبان یا انگشت روی دندان فشار وارد کند، دندان دچار حساسیت شود زیرا که قسمت انتهایی ریشه دندان ملتهب شده است و یا ریشه دندان عفونی شده است. عفونت می‌تواند باعث تجمع چرک (آبسه پری‌آپیکال) شود، و درنتیجه درد مداومی ایجاد می‌شود که هنگام جویدن تشدید می‌شود.

تشخیص پوسیدگی دندان

دو راه برای تشخیص پوسیدگی وجود دارد:

• ارزیابی بوسیله دندانپزشک
• عکسبرداری از دندان با اشعه ایکس (در برخی از موارد)

اگر پوسیدگی پیش از دردناک شدن درمان شود، احتمال آسیب به پالپ کاهش یافته و مقدار بیشتر ساختار دندان حفظ می‌شود. برای تشخیص زودهنگام پوسیدگی، دندانپزشک در مورد درد سوالهایی از بیمار می‌پرسد، دندان‌ها را معاینه کرده، با ابزارهای مخصوص دندانها را بررسی می‌کند و با اشعه ایکس عکسبرداری می‌کند. بعضی از دندانپزشکها نیز از رنگهای مخصوص، نور فایبر اپتیک و ابزارهای جدیدی استفاده می‌کنند که بوسیله تغییرات ایجاد شده در هدایت الکتریکی یا بازتاب لیزری، پوسیدگی دندان را تشخیص می‌دهند. هر شخصی باید هر 6 تا 12 ماه دندانهایش را معاینه کند. در همه معاینه‌ها از اشعه ایکس استفاده نمی‌شود. بسته به ارزیابی دندانپزشک از وضعیت دندانهای بیمار، امکان دارد هر 12 تا 36 ماه از اشعه ایکس استفاده شود.

درمان پوسیدگی دندان

درمان با فلوراید

چنانچه جلوی پوسیدگی قبل از اینک به عاج دندان برسد گرفته شود در صورت استفاده از فلوراید، مینای دندان می‌تواند خودش را ترمیم می‌کند (رمینرالیزاسیون). روش درمان با فلوراید شامل استفاده از خمیردندانهای حاوی مقادیر زیاد فلوراید و استفاده از فلوراید به شکلهای دیگر در مطب دندانپزشک می‌باشد. زمانی که پوسیدگی به عاج دندان برسد، دندانپزشک مواد پوسیده را از داخل دندان خارج کرده و سپس فضای باقیمانده را پرمی‌کند. درمان پوسیدگی در مراحل اولیه به حفظ قدرت دندان و کاهش احتمال آسیب‌دیدگی پالپ کمک می‌کند.

مواد ترمیمی برای پر کردن دندان(فیلینگ)

فیلینگ‌های دندان از مواد مختلفی ساخته می‌شوند و ممکن است داخل یا اطراف دندان قرار داده شوند. آمالگام نقره (ترکیبی است از نقره، جیوه، مس، قلع و گاهی از روی، پالادیوم یا ایندیوم نیز استفاده می‌شود) بیشتر برای پر کردن دندانهای پشتی استفاده می‌شود، زیرا در این قسمت استحکام دارای اهمیت است و رنگ نقره تقریباً غیر قابل مشاهده است. آمالگام نقره معمولاً ارزان بوده و تقریباً برای 14 سال دوام دارد. البته در صورتی که آمالگام بوسیله جدار لاستیکی (rubber dam) به دقت در جای خود قرار گیرد و فرد بهداشت دهانی را به خوبی رعایت کند، آمالگام می‌تواند تا 40 سال هم دوام داشته باشد. مقدار جیوه‌ای که از آمالگام نقره جدا می‌شود بسیار کم می‌باشد و برای سلامتی ضرری ندارد. دندانپزشکها جایگزین کردن آمالگام را توصیه نمی‌کنند زیرا که این اقدام هزینه زیادی داشته، به ساختار دندان آسیب می‌زند و احتمال ایجاد مشکلات سلامتی در اثر جیوه را افزایش می‌دهد. مواد ترمیمی ساخته شد از طلا که برای پر کردن استفاده می‌شوند ( اینله و انله) بسیار عالی ولی گران می‌باشند. همچنین حداقل به دو جلسه ترمیم برای استفاده از آنها در دندان نیاز است.

رزین کامپوزیت در دندانهای جلویی استفاده می‌شوند زیرا نقره در این قسمت قابل مشاهده است. از رزین کامپوزیت به طور روزافزون برای دندانهای پشتی نیز استفاده می‌شود. این مواد به رنگ دندان هستند ولی گرانتر از آمالگام نقره هستند و سریع‌تر دچار پوسیدگی می‌شوند زیرا رزین کامپوزیت هنگامی که سفت شود، کوچک‌تر شده و میزان انقباض و انبساط آن در اثر سرما و گرما بیشتر از دندان یا دیگر مواد پرکننده می‌باشد. همچنین امکان دارد دوام رزین کامپوزیت خصوصاً در دندانهای پشتی که بیشترین نیروی جویدن را متحمل می‌شوند به اندازه آمالگام نقره نباشد. ممکن است رزینهای کامپوزیت جدیدتر کمتر دچار پوسیدگی شوند و دوام بیشتری داشته باشند ولی این مواد بوسیله دندانپزشکها برای مدت طولانی استفاده نشده‌اند و نتیجه بلندمدت آن‌ها کاملاً مشخص نیست.

گلاس اینومر ماده پرکننده‌ای به رنگ دندان است که فلوراید آزاد می‌کند و خصوصاً برای افرادی که دندانهایشان بیشتر در معرض پوسیدگی است مفید می‌باشد. گلاس اینومر همچنین برای بازسازی قسمتهای آسیب‌دیده در اثر مسواک زدن بیش از حد نیز استفاده می‌شود.

درمان ریشه دندان و کشیدن دندان

زمانی که پوسیدگی دندان به اندازه‌ای پیشروی کرده باشد که به پالپ به طور دائمی آسیب زده باشد، تنها راه از بین بردن درد، خارج کردن پالپ بوسیله درمان ریشه دندان یا کشیدن دندان است. اگر دندان کشیده شود، هرچه زودتر بایستی برای جایگزینی دندان بررسی لازم انجام شود. در غیر این صورت ممکن است دندانهای مجاور تغییر مکان داده و نحوه قرارگیری دندانها روی همدیگر تغییر کند. گزینه‌های بسیاری برای جایگزینی دندانِ کشیده وجود دارند.

جلوگیری از پوسیدگی دندان

برای جلوگیری از پوسیدگی دندان روشهای گوناگونی وجود دارند:

رعایت بهداشت دهان و دندان

مسواک‌های برقی بسیار مفید هستند ولی استفاده صحیح از مسواک دستی کفایت می‌کند. در حالت عادی مسواک زدن صحیح تنها 3 تا 4 دقیق زمان می‌برد. نباید بیش از حد از خمیردندان خصوصاً آنهایی که دارای ماده ساینده هستند استفاده کرد زیرا می‌تواند باعث ساییدگی دندان شود. نخ دندان بایستی بین دندانها عقب و جلو برده شود و سپس به شکل C در خط لثه به دور دندان و سطوح ریشه استفاده شود. زمانی که نخ 3 بار به سمت بالا و پایین حرکت کند می‌تواند پلاک و باقیمانده غذا را خارج کند. وسایلی مشابه خلال دندان وجود دارند که مسواک بین دندانی نام دارند و برای تمیز کردن بین دندانها استفاده می‌شوند. این وسایل در صورتیکه فضای کافی بین دندانها وجود داشته باشد، از نخ دندان بهتر عمل می‌کنند. همچنین این وسایل در اندازه و شکلهای گوناگونی موجود هستند و می‌توان آنها را به تنهایی یا با دهانشویه و خمیردندان استفاده کرد.

پلاک در ابتدا تقریباً نرم می‌باشد و از بین بردن آن با مسواک نرم و نخ دندان حداقل یکبار در هر 24 ساعت، احتمال پوسیدگی را کاهش می‌دهد. پس از اینکه پلاک بعد از حدود 72 ساعت سفت شود، از بین بردن آن دشوارتر می‌شود.

رژیم غذایی

اگرچه همه کربوهیدراتها می‌توانند تا حدی باعث پوسیدگی دندان شوند، بزرگ‌ترین دشمن دندان قند است. انواع قندهای ساده از جمله ساکارز و قند موجود در عسل (فروکتوز و دکستروز)، میوه‌ها (فروکتوز) و شیر (لاکتوز) تأثیر یکسانی بر دندانها دارند. هر زمان که قند در تماس با پلاک قرار می‌گیرد، باکتری استرپتوکوک موتانس در پلاک اسید تولید می‌کند. مقدار قندی که مصرف می‌شود اهمیت چندانی ندارد؛ مدت زمانی که قند در تماس با دندان قرار دارد دارای اهمیت است. بنابراین مصرف نوشیدنی حاوی قند در طول یک ساعت، بیشتر از خوردن شکلات در 5 دقیقه به دندان آسیب می‌زند؛ حتی اگر شکلات قند بیشتری داشته باشد. نوزادانی که با شیشه شیر به خواب می‌روند (حتی اگر این شیشه حاوی شیر یا شیر خشک باشد) نیز در معرض پوسیدگی قرار دارند. شیشه شیر در زمان خواب بایستی تنها حاوی آب باشد.

سیلانت

گاهی دندانپزشکها از سیلانت برای محافظت از پیت و فیشورهایی که دسترسی به آنها مشکل است، خصوصاً در دندانها عقبی استفاده می‌کنند. پس از تمیز کردن ناحیه مورد نظر، دندانپزشک مینای دندان را برای اتصال سیلانت به دندان با محلول اسیدی خراش می‌دهد. سپس دندانپزشک پلاستیک مایعی را در پیت و فیشور دندان قرار می‌دهد. پس از این که این مایع سفت شد، سد محکمی ایجاد می‌کند و باکتریهای داخل پیت یا فیشور دیگر اسید تولید نمی‌کنند زیرا مواد غذایی به آنها نمی‌رسد. در حدود 90 درصد سیلانتها تا یکسال دوام داشته و و 60 درصد آنها تا 10 سال دوام دارند. نیاز به ترمیم یا جایگزینی سیلانت در معاینات دوره‌ای دندانپزشکی قابل ارزیابی است.

درمان آنتی‌باکتریال (ضدباکتری)

امکان دارد افرادی که دندانهایشان بیشتر در معرض پوسیدگی قرار دارد نیاز به درمان آنتی‌باکتریال داشته باشند. در ابتدا دندانپزشک پوسیدگی را برطرف کرده و همه پیت و فیشورها را می‌پوشاند. سپس دهانشویه‌ای قوی (کلرهگزیدین) برای مدت 2هفته برای از بین بردن باکتری‌ها در پلاکهای باقیمانده استفاده می‌شود. پزشک می‌تواند از کلرهگزیدین با تأثیر بلندمدت نیز استفاده کند. با این کار امکان دارد که باکتریهایی که کمتر مضر هستند جایگزین باکتریهای عامل پوسیدگی شوند. برای کنترل باکتریها، بیماران می‌توانند از آدامس یا آبنبات حاوی زایلیتول (ماده شیرین‌کننده‌ای که از رشد باکتری در پلاک جلوگیری می‌کند) استفاده کنند.

درمان آنتی‌باکتریال را می‌توان برای زنان بارداری که سابقه پوسیدگی شدید دارند استفاده کرد. زنان بارداری که نمی‌توانند درمان آنتی‌باکتریال را تحمل کنند می‌توانند از زایلیتول استفاده کنند. زایلیتول از زمانی که نوزاد به دنیا می‌آید تا زمانی که مادر دیگر نیازی به چشیدن غذای کودک ندارد استفاده می‌شود. زایلیتول از انتقال باکتریهای مادر به کودک جلوگیری می‌کند.